Mức sinh Việt Nam: “Điểm gãy” 1,91 và Nghịch lý “Chưa giàu đã già”

Số liệu từ Tổng cục Thống kê vừa công bố đã tạo nên một hồi chuông cảnh báo thực sự: Tổng tỷ suất sinh (TFR) của Việt Nam năm 2024 chỉ còn 1,91 con/phụ nữ. Đây không chỉ là mức sinh thấp nhất trong lịch sử thống kê của nước ta mà còn đánh dấu sự sụt giảm nhanh bất ngờ sau 15 năm duy trì ổn định.

Phân tích số liệu: Từ “ổn định” sang “giảm tốc nhanh”

Trong giai đoạn 2009 – 2022, Việt Nam là một “điểm sáng” về dân số khi giữ được mức sinh quanh ngưỡng thay thế (2,1 con). Tuy nhiên, biểu đồ bắt đầu dốc xuống từ năm 2023:

• Năm 2023: 1,96 con/phụ nữ.

• Năm 2024: 1,91 con/phụ nữ.

• Dự báo 2025: Mức sinh khó có thể phục hồi nhanh, dù các chính sách khuyến sinh đang bắt đầu được đẩy mạnh.

Sự phân cực sâu sắc giữa các vùng miền

Con số 1,91 là mức trung bình cả nước, nhưng đằng sau đó là một sự chênh lệch đáng kinh động:

• Vùng mức sinh thấp: 32/63 tỉnh thành đã rơi xuống dưới mức sinh thay thế. Đặc biệt, TP.HCM tiếp tục giữ kỷ lục thấp nhất với 1,39 con (năm 2024), tương đương với những đô thị có mức sinh siêu thấp như Nhật Bản hay Hàn Quốc.

• Vùng mức sinh cao: Chỉ còn 6 tỉnh có mức sinh cao (trên 2,5 con), chủ yếu ở vùng núi phía Bắc và Tây Nguyên (ví dụ Hà Giang đạt 2,69 con).

• Nghịch lý Thành thị – Nông thôn: Khu vực thành thị chỉ đạt 1,67 con, trong khi nông thôn vẫn giữ được mức 2,08 con.

Tại sao mức sinh lại giảm nhanh như vậy? (Góc nhìn mới 2025)

Các chuyên gia dân số chỉ ra 4 “nút thắt” chính khiến giới trẻ ngại sinh:

1. Áp lực kinh tế và chi phí “đắt đỏ”: Chi phí nuôi dạy một đứa trẻ từ lúc sinh ra đến khi trưởng thành tại các đô thị lớn tăng phi mã. Thu nhập không theo kịp đà tăng của giá nhà và viện phí, học phí.

2. Xu hướng kết hôn muộn và lối sống độc thân: Độ tuổi kết hôn trung bình lần đầu của thanh niên Việt Nam hiện đã vượt ngưỡng 27-30 tuổi. Càng kết hôn muộn, cơ hội sinh đủ 2 con càng thấp.

3. Thay đổi quan niệm sống: Giới trẻ hiện nay ưu tiên trải nghiệm cá nhân, phát triển sự nghiệp và tự do tài chính hơn là thực hiện thiên chức theo lối cũ. Quan niệm “năm đẹp” (như năm Thìn 2024) không còn đủ sức nặng để kích cầu sinh sản như trước.

4. Môi trường sống chưa “thân thiện” với gia đình: Thiếu hệ thống nhà trẻ công lập chất lượng, áp lực công việc khiến phụ nữ khó cân bằng giữa sự nghiệp và việc chăm sóc con cái.

Hệ lụy “thử thách kép”: Già hóa nhanh và Thiếu hụt lao động

Việt Nam đang đối mặt với tình trạng “chưa giàu đã già”:

• Dân số già hóa thần tốc: Chúng ta chỉ mất khoảng 25 năm để chuyển từ giai đoạn “già hóa” sang “dân số già”, ngắn hơn rất nhiều so với các nước phát triển. Dự kiến đến năm 2036, Việt Nam chính thức là nước có dân số già.

• Thiếu hụt nguồn nhân lực: Mức sinh thấp hôm nay chính là sự sụt giảm lực lượng lao động trẻ sau 20 năm nữa, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất quốc gia và khả năng thu hút đầu tư FDI.

Những thay đổi chính sách đột phá (Cập nhật Luật Dân số 2025)

Để ứng phó với tình hình này, Chính phủ và Bộ Y tế đã có những điều chỉnh quan trọng:

• Bãi bỏ quy định cũ: Chính thức dừng khẩu hiệu “mỗi cặp vợ chồng chỉ sinh từ 1 đến 2 con”. Thay vào đó, Luật Dân số 2025 trao quyền tự quyết về số con và thời điểm sinh cho các cặp vợ chồng.

• Khuyến khích sinh ở vùng thấp: Một số địa phương như TP.HCM đã đề xuất thưởng tiền (khoảng 3-5 triệu đồng) cho phụ nữ sinh đủ 2 con trước 35 tuổi, cùng các hỗ trợ về bảo hiểm và học phí.

• Không kỷ luật Đảng viên sinh con thứ 3: Đây là một thay đổi mang tính cởi trói tư tưởng rất lớn để làm gương cho xã hội.

Mức sinh 1,91 là một tín hiệu không thể ngó lơ. Nếu không có những chính sách hỗ trợ thực chất về kinh tế, nhà ở và dịch vụ công, Việt Nam có nguy cơ rơi vào “bẫy mức sinh thấp” như các nước Đông Á.